Walory kulturowe to główny powód, dla którego wielu turystów chętnie i często zagląda w malownicze tereny gminy.
Zabytki i osobliwości gminy
W Gminie Łapanów znajdziemy wiele zabytków i osobliwości, które zasługują na szczególną uwagę. Niektóre z nich mało doceniane, inne zaś bardziej rozsławione, każde z nich jest warte obejrzenia. Należałoby, aby turyści dowiedzieli się, ze Gmina Łapanów kryje w sobie perełki i tajemnice, które warto odkryć.
Miejscem, które zasługuje na szczególną uwagę jest grodzisko mieszczące się we wsi Chrostowa. Usytuowane jest ono na wzniesieniu o wysokości 274,5 m.n.p.m. noszącym nazwę Zamczysko. Obecnie są to jedynie pozostałości po okazałym średniowiecznym grodzie, zniszczone wały ziemne oraz kamienne mury. Zamczysko zostało odkryte około 1923 roku, a pierwsze badania przeprowadził Jan Włodek, kiedy to natrafił na silnie zniszczone kości i ułamki naczyń glinianych. Prawdopodobnie w XIII wieku była tam nieduża osada posiadająca wspaniałe obronne warunki. O pierwszych właścicielach zamku niestety nie ma żadnych informacji. Wiadomo jedynie, iż w wieku XVI dziedzicami tegoż grodziska byli Wielogłowscy. Miejsce to owiane jest tajemnicą, krążą o nim legendy. Jedna z nich mówi, że z grodu tego prowadzą podziemne przejścia do Wieruszyc, Wiśnicza jak i również Melsztyna1.
Jedną z większych atrakcji Gminy Łapanów, lecz z pewnością mało rozsławioną jest dwór obronny w Wieruszycach. Niestety nie zachował się on w całości do naszych czasów. Stoi tam jedynie jego fragment, częściowo już odrestaurowany. Najlepiej zachowaną częścią jest część północna, z murami pierwszego piętra oraz baszta. Budowę tegoż dworu rozpoczęto w XV wieku, kiedy to był on w posiadaniu Szreniawitów- Wieruskich. Budowla ta miała charakter typowo obronny. Wybudowana została z kamieni. W drugiej fazie dobudowano gotycką wieżę umocnioną basztą. Kolejnym właścicielem tegoż zamku był Ferdynand Meysner, kapitan wojsk Królestwa Polskiego, a następnie rodzina Padlewskich. W 1945 roku po reformie rolnej zamek został upaństwowiony.
Natomiast w 1970 roku przy udziale Państwowej Służby Ochrony Zabytków z Krakowa odbudowano i poddano dwór konserwacji w celach wypoczynkowo-turystycznych2.
Zamek w Wieruszycach
Zabudowania należące do zamku w Wieruszycach
Do ciekawszych atrakcji gminy należy także dwór mieszczący się w Grabiu. Podążając w kierunku Raciechowic, około 500 metrów od mostu w Grabiu znajdują się pozostałości po dworskim budynku. Pochodzi on z pierwszej połowy XIX wieku, przy czym był on przebudowywany wielokrotnie. Obecnie nie przypomina już tego z czasów swojej świetności. Jest to teraz murowany, prostokątny, dwutraktowy budynek. Od strony wjazdu znajduje się ganek na kolumnach, zaś od strony ogrodu wgłębiony portyk. Właścicielami tegoż majątku jak i całej wsi Grabie były rodziny Uznańskich. Natomiast w roku 1986 budynek ten należał aż do 5 rodzin3.
Gmina Łapanów obfituje również w zabytki natury sakralnej. Najlepszym tego przykładem jest XVI-wieczny Kościół pod wezwaniem Świętego Bartłomieja w Łapanowie. Zabytek ten należy do Szlaku Architektury Drewnianej. Kościół ten ufundowany został prawdopodobnie przez Mikołaja Łapkę w 1529 roku. Jest to drewniana świątynia o zrębowej konstrukcji, orientowana4. Na siodłowym dachu umiejscowiona jest barokowa wieżyczka na sygnaturkę. Kościół ten posiada jedną nawę, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, zakrystią oraz prostokątną kaplica pokrytą kopułą. Wnętrze kościoła zdobi polichromia z 1843 roku wykonana przez Mecnera i Wojciechowskiego. Prawdziwą perełką jest ołtarz główny wykonany w stylu późnobarokowym, z 1873 roku. Wykonany został zapewne przez Piotra Korneckiego z Bochni. Ołtarz ten przedstawia obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Najstarszym zabytkiem jest wczesnogotycka chrzcielnica z XIV wieku, przyjmująca kielichową formę. Do cenniejszych zabytków należą także ławy kolatorskie z XIX wieku, ambona nawiązująca swym wyglądem do czasów późnego baroku. Do najstarszych zabytków kościoła należy natomiast kamienna, wczesnogotycka chrzcielnica, która prawdopodobnie pochodzi z XIV wieku. Godna uwagi jest również odnowiona barokowa monstrancja z XVII-XVIII wieku oraz 3 haftowane ornaty. Na ścianach zewnętrznych znajdują się epitafia. Pierwsze zostało wykonane na cześć zmarłego Marcina Łapki z Łapanowa herbu Drużyna. Przedstawia ono płaskorzeźbę zmarłego rycerza klęczącego przed krucyfiksem. Pod płaskorzeźbą znajduje się zniszczony i trudny do odczytania napis zaczynający się od słów:
D.O.M
Generosus Ac Magnific Martin De Lapanow Lapka
Animam Corpus Meritavitam
Spem Salutis Defero Ante Dei Tribunal Spiritum Commendo
Christo Jesu Et Sactissime Virgini Matri
Vixi…5
Obok kościoła znajduje się drewniana, izbicowa dzwonnica z XVIII wieku konstrukcji słupowej. Zbudowano ją na planie kwadratu, nakryto ją namiotowym, gontowym dachem. W jej wnętrzu umiejscowiono XIV- wieczny dzwon z napisem wykonanym gotycką minuskułą6. Kościół ten był wielokrotnie remontowany. Ostatnia renowacja rozpoczęła się w 2005 roku. Jednym z owoców tejże renowacji było odkrycie pod kościołem grobowej krypty z 1614 roku. Znaleziono tam 22 czaszki oraz kości pochowanych tam ludzi. Nie ma jednak pewności kim byli pochowani zmarli. Istnieje jednak przypuszczenie, że są tu szczątki dziedzica Łapanowa- Marcina Lutosławskiego, jego rodziny, a także tamtejszych proboszczów parafii7.
Kościół p.w. Świętego Bartłomieja w Łapanowie wraz z dzwonnicą
Kolejnym z sakralnych zabytków jest XVI-wieczny Kościół pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Sobolowie. Jest to drewniana świątynia, o zrębowej konstrukcji, szalowana, położona na niewielkim wzniesieniu8. Poświęcony został on w roku 1594 . Budowę świątyni datuje się natomiast na rok 14329. Kościół ten jest niewysoki co bardzo ułatwia jego ogrzanie, a także nadaje miejscu niepowtarzalny klimat i atmosferę. Ołtarz główny pochodzi z początków XIX wieku, utrzymany jest w stylu późnobarokowym. Przedstawia obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z początku XVII. Cały kościół prezentuje się niezwykle okazale. Na szczególną uwagę zasługują organy o barokowej fasadzie znajdujące się na chórze. Uroku temu kościołowi nadaje przepiękna polichromia. Widnieją na niej postacie apostołów, czterech cnót kardynalnych z napisami i ich atrybutami. Oprócz nich na ścianach widzimy symbole eucharystyczne i maryjne. Całość ścian utrzymana jest w kolorze zielonym, natomiast sufity są niebieskie i złote. Najstarszym zabytkiem we wnętrzu kościoła jest obraz Ukrzyżowanie z 1583 roku. Widzimy tu Chrystusa na krzyżu między łotrami, a u stóp Maryję w otoczeniu św. Jana i niewiast, setnika na koniu, żołnierzy i Żydów.
W tle natomiast dostrzegalny jest zarys Jerozolimy, która na tymże obrazie przypomina bardziej średniowieczne miasto. Ponadto są tu także trzy dzwony, jeden gotycki z 1510 roku oraz dwa odlane w 1960 roku10.
Kościół p.w. Wszystkich Świętych w Sobolowie
Ostatnią z trzech perełek należących do sakralnych zabytków jest XVI-wieczny murowany Kościół pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Tarnawie. Obecny kościół pochodzi z XIX wieku i stoi najprawdopodobniej na miejscu starego11. Pierwotnie na tarnawskim wzgórzu stał drewniany kościółek z 1440 roku. Niestety nie dotrwał on do czasów dzisiejszych. W 1560 roku tamtejszy właściciel Tarnawy zamienił kościół na zbór kalwiński. Po jego śmierci kościół na nowo konsekrowano w 1628 roku. W 1803 roku na jego miejscu stanęła murowana świątynia. Kościół ten jest jednonawowy, posiada prezbiterium wieloboczne, zamknięte. Ołtarz główny w stylu barokowym pochodzi z XIX wieku. Najstarszym zabytkiem w świątyni jest XVI wieczna gotycko-renesansowa chrzcielnica oraz płaskorzeźba Stanisława Lubomirskiego.
Do cenniejszych zabytków należy również obraz Świętego Mikołaja przedstawiający cud na morzu. Obok kościoła stoi murowana dzwonnica, gdzie znajdują się trzy dzwony12.
Kościół p.w. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Tarnawie
Gmina Łapanów słynie także z niezwykłego miejsca jakim jest Zabytkowy Park wraz z zabudowaniami dworskimi z XIX wieku w Dąbrowicy. Pierwsza wzmianka historyczna o Dąbrowicy pochodzi z 1330 roku. Właścicielem tegoż majątku był wtedy Jaszko Brunowic, dziedzic Sobolowa. Wiadomo także, iż park wraz z dużym majątkiem ziemskim był własnością generała Jana Henryka Dąbrowskiego, od którego to nazwiska ma pochodzić nazwa posiadłości Dąbrowica.
Ostatnim właścicielem był Jan Zdzisław Włodek- herbu Sulima, profesor Wydziału Rolniczego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ciekawostką może być fakt, że przez pewien okres czasu dzierżawcą Dąbrowicy był Franciszek Poniatowski- dziadek ostatniego Króla Polski Stanisława Augusta. Być może więc ojciec króla Stanisława mógł urodzić się w tej miejscowości. Po wojnie w 1945 roku w myśl reformy rolnej majątek przejęło państwo i utworzono tam szkołę rolniczą, której patronem jest ostatni właściciel majątków13. Przepiękny park z niezwykle rzadkimi gatunkami drzew i krzewów oraz budynek szkolny- dawny dwór, bardzo dobrze utrzymane i pielęgnowane stanowią wizytówkę szkoły i z całą pewnością ciekawą atrakcję turystyczną14.
Zabytkowy Park w Dąbrowicy
Dworek w Dąbrowicy
Kolejną atrakcją jest również zabytkowy park wraz z dworem w Zbydniowie. Położony jest on na wzgórzu wśród malowniczego parku,na samym skraju wsi, gdzie rosną lipy i dęby15. Na przestrzeni wieków dwór kilkakrotnie zmieniał swoich właścicieli: były to rody Wieruskich, Gabońskich, Gąsiorowskich i Sadowskich. Obecnymi właścicielami dworu i większej części parku są Państwo Laskowscy, którzy sukcesywnie starają się prowadzić prace remontowe w dworze, jak i prace konserwatorskie w parku. Polega to miedzy innymi na zabezpieczaniu starych drzew jak i formowaniu pięknych grabowych alei, idealnego miejsca do romantycznych spacerów i przechadzek16.
Także w Tarnawie możemy zwiedzić niezwykle urokliwe miejsce jakim jest zabytkowy Park z Elementami Podworskimi. Na szczególną uwagę zasługuje przepiękna murowana brama, usytuowana przy wjeździe do majątku, której wiek, tak samo jak i całego dworu ocenia się na około 300 lat. Brama ta zachęca zwiedzających do udania się w dalszą drogę poprzez malownicze zakątki parku, wśród bogatej roślinności17.
Brama w Tarnawie
Z pewnością wielką atrakcją dla przyjeżdżających jest usytuowany w samym centrum Łapanowa, na rynku dąb szypułkowy o obwodzie 320 cm i wysokości 22 m, który został nazwany „Dębem Wolności” Posadzono go w 1928 roku w 10 rocznicę odzyskania niepodległości18.
Dąb Wolności na rynku w Łapanowie
Widok na Dąb Wolności
Godnym polecenia jest także odwiedzenie kopca w Boczowie. Jest on dla wielu wielką zagadką. Obwód kopca u dołu wynosi 155 m, u góry 56 m, a wysokość jego to 15m. Dawniej dookoła kopca znajdowały się stawy, które były zasilane wodą z pobliskiego źródła. Dziś jednak są one częściowo zasypane ziemią z kopca, dlatego tez jest on ze strony północnej nieco spłaszczony. Zachował się tylko staw od wschodniej strony kopca. Początkowo, za czasów ówczesnego właściciela Dydyńskiego, kopiec był starannie utrzymany. Na jego szczyt prowadziły ścieżki, zaś na jego szczycie było wgłębienie otoczone żywopłotem z grabów. W upalne dni było to idealne miejsce chroniące przed słońcem. Nazywano je wtedy „świątynią dumania”. Kolejni właściciele, Łapczyńscy, byli świadkami, jak w 1856 roku z kopca wydobyto metalową trumnę, którą od razu zakopano z powrotem. Po 30 latach, gdy zasypywano stawy, ówcześni właściciele znaleźli stary pieniądz, na którym widniał wizerunek Fryderyka Wilhelma, który podarowali muzeum Czartoryskich w Krakowie. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej do Łapczyńskich zgłosił się konserwator, w celu uzyskania pozwolenia na rozkopanie kopca. Niestety wybuch wojny przeszkodził w badaniach i do dziś dnia pozostaje więc zagadką, jakie tajemnice kryje ów kopiec19.
Śladami pamięci
Przemierzając malownicze lasy, pola i łąki okolic Łapanowa, nie każdy zdaje sobie sprawę z tego, że tu na przełomie 1914/1915 roku miały miejsce kluczowe na froncie galicyjskim zmagania wojsk carskiej Rosji z oddziałami państw centralnych, czyli Monarchii Austro - Węgierskiej i Cesarskich Niemiec, podczas I wojny światowej. Wydarzenia te nosiły nazwę operacji Łapanowsko- limanowskiej. Niejednokrotnie przechadzając się po leśnej gęstwinie możemy natknąć się na stare cmentarze oraz krzyże upamiętniające poległych. Niewiele także osób ma świadomość, że wielu spoczywających w tych lasach należy do azjatyckich i europejskich narodowości. Są to między innymi Niemcy, Austriacy, Węgrzy, Chorwaci, Serbowie, Słoweńcy, Słowacy, Czesi, Polacy, Ukraińcy, Bułgarzy, Włosi, Czarnogórcy, Rumuni, natomiast żołnierze armii carskiej pochodzą z całego rozległego imperium, obejmującego także dalekie krańce Azji. Wyprawa śladami pamięci poległych jest idealnym rozwiązaniem dla miłośników przygód. Jest to również okazja do zwiedzenia urokliwych terenów okolic Łapanowa20.
Na terenie gminy znajdują się 4 cmentarze w: Łapanowie (Nr 432), Sobolowie
(Nr 341 i 339), Kępanowie (Nr 343) i Tarnawie (Nr 334). Cmentarze te, w dwudziestoleciu międzywojennym otaczane były opieką, po II wojnie światowej niestety skazane zostały na zapomnienie21. Na jednym z cmentarzy wojennych na nagrobku widnieje tekst, który najlepiej odzwierciedla specyfikę i powagę tych miejsc:
Wy coście padli za Ojczyznę w boju,
wróg, czy przyjaciel- dokonawszy czynu
śpijcie złączeni w tej ziemi pokoju,
zarówno zdobi was
wieniec wawrzynu…22
Dopiero w latach 80-tych XX wieku część z nich udało się odrestaurować. Stało się tak za sprawą m.in. ówczesnego proboszcza parafii w Sobolowie, księdza Stanisława Bobulskiego23.
Warto tutaj podkreślić, że propagatorem idei zwiedzania cmentarzy I wojny światowej jest tarnowski oddział PTTK, będący pomysłodawcą odznaki „Szlakiem Cmentarzy Wojskowych I Wojny Światowej”, której celem jest przede wszystkim rozbudzenie wśród uczestników zainteresowania historią Polski XX wieku, a także zachęcanie szerokich kręgów dzieci, młodzieży i dorosłych do uprawiania turystyki pieszej, nizinnej, górskiej i rowerowej24.
Przydrożne krzyże, pomniki oraz kapliczki
Na terenie gminy poza większymi obiektami zabytkowymi, znajdują się również mniejsze, choć równie interesujące krzyże przydrożne, pomniki oraz kapliczki.
W Łapanowie zobaczyć możemy pomnik, który upamiętniać ma wydarzenia z 1932 roku, a mianowicie krwawe zamieszki pomiędzy okolicznymi chłopami a policją. W Brzezowej zaś jest pomnik z 1946 roku. Uwagę przykuwają także rozsiane po całej gminie kapliczki i krzyże, które są w większości podziękowaniem za ocalenie od wypadku. Niektóre także upamiętniają zbiorowe mogiły, tych którzy zmarli wskutek chorób zakaźnych25.
Pomnik w Brzezowej
Rajdowiec Janusz Kulig wizytówką gminy
Pisząc o tych, którzy polegli na terenie gminy, nie sposób nie wspomnieć o Januszu Kuligu. Postaram się pokrótce przybliżyć sylwetkę człowieka, który z pewnością przyczynił się do jej promocji. Stał się jej swoistą wizytówką, ikoną.
Janusz Kulig urodził się 19 października 1969 roku w Łapanowie, zmarł zaś 13 lutego 2004 roku w Rzezawie, w wyniku wypadku komunikacyjnego na przejeździe kolejowym z powodu zderzenia Jego samochodu z nadjeżdżającym pociągiem pośpiesznym. Był świetnym kierowcą rajdowym, trzykrotnym mistrzem Polski (1997, 2000, 2001) , dwukrotnym wicemistrzem Polski (1998,1999), a także wicemistrzem Europy (2002), dwukrotny mistrzem Europy Centralnej (1998, 1999) , mistrzem Słowacji z 2002 roku. Ponadto startował w rajdach mistrzostw świata, gdzie także odnosił sukcesy26.
Te jego wyczyny z pewnością pamiętają fani rajdów samochodowych, wierni kibice, którzy do Łapanowa przyjeżdżają tylko po to, by oddać cześć swojemu mistrzowi na jego grobie znajdującym się na cmentarzu łapanowskim. Z rozmowy przeprowadzonej z ojcem Janusza, a obecnym wójtem Gminy Łapanów, panem Janem Kuligiem, wynika iż najwięcej osób przyjeżdża w czasie Wszystkich Świętych. Wtedy to na grobie Janusza zobaczyć możemy setki listów, podziękowań, wierszy, zdjęć i rysunków od tych, którzy o Nim nie zapomnieli, dla których nadal jest bardzo ważny27. Warto również wspomnieć, iż od 19 października Janusz Kulig jest patronem Gimnazjum w Łapanowie28.
Należy także podkreślić, iż Janusz Kulig z pewnością stał się powodem, dla którego do Łapanowa zjeżdżają turyści z całej Polski oraz także i świata. To także sprawia, że przy okazji poznają gminę, jej walory kulturowe oraz przyrodnicze.
Grób Janusza Kuliga (źródło:www.lapanow.pl)
1 Paweł Sotoła, „Łapanów i okolice. Zarys dziejów” Łapanów 2002, s.215-216 za: A. Jodłowski, „Gródek średniowieczny w Chrostowej”, [w:] „Sprawozdanie archeologiczne”, T. XXVI, 1974, s. 317 i nast.
2 P. Sotoła, Ibid, s.217- 220
3 P. Sotoła Ibid, s.221- 222
4 Folder Urzędu Gminy Łapanów, „Gmina Łapanów”, Łapanów 2010, s.1
5 P. Sotoła, Ibid, , s.224-225
6 Wydawnictwo Turystyczne, „Szlakami polskich tradycji chrześcijańskich. Łapanów. Parafia św. Bartłomieja”, Kraków 2006, s.21
7 Op.cit. s.15
8 Folder Urzędu Gminy Łapanów, „Gmina Łapanów”, Łapanów 2010, s.13
9 Paweł Sotoła, „Łapanów i okolice. Zarys dziejów.”, Łapanów 2002, s 226, [w:] Ks. Stanisław Bobulski, „Sobolów. Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej Wybawicielki z mąk Czyśćca przez Święty Różaniec. Parafia pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Sobolowie”, Sobolów 1990, s.54
10 „Parafia Sobolów. Rys historyczny”, www.sobolow.parafia.info.pl
11 Paweł Sotoła, op.cit. s.230
12 Folder Urzędu Gminy Łapanów, op.cit., s.14
13 Paweł Sotoła, op.cit., s237
14 Folder Urzędu Gminy Łapanów, op.cit., s. 16
15 Paweł Sotoła, op.cit., s.235
16 Folder Urzędu Gminy Łapanów, op.cit., s.17
17 Paweł Sotoła, op.cit., s.235
18 Folder Urzędu Gminy Łapanów, „Plan Odnowy Miejscowości Łapanów”, Łapanów 2009
19 Paweł Sotoła op.cit. s. 220-221
20 Anna Płachcewska-Rogozińska, „Wielka historia ukryta w łapanowskich lasach”, www.lapanow.pl (28.07.2009r.)
21 Grzegorz Statek, „Zabytki”,www.lapanow.pl (15.02.2007 r.)
22 Wydawnictwo Turystyczne, op.cit., s.13
23 Anna Płachcewska-Rogozińska, „Wielka historia ukryta w łapanowskich lasach”,www.lapanow.pl (28.07.2009 r.)
24 Ibid
25 G. Statek, op.cit.
26 Wikipedia, „Janusz Kulig”, http://pl.wikipedia.org/wiki/Janusz_Kulig
27 Na podstawie rozmowy przeprowadzonej przez autorkę z panem Janem Kuligiem, wójtem Gminy Łapanów, dnia 22.03.2011 r. w Łapanowie
28 Wikipedia, op.cit.
